Í vikunni fékk ég tækifæri til að ræða um orkumál á Íslandi við nemendur í Kennedy School of Government við Harvard-háskóla. Tilefnið var að þeir hafa fengið það verkefni í námskeiði um opinbera stefnumótun að leggja grunn að orkustefnu fyrir Ísland. Frumkvæði að því átti Halla Hrund Logadóttir, sem er einn af stofnendum „Arctic Initiative“ innan vébanda skólans þar sem fjallað er um auðlinda-, orku- og umhverfismál norðurslóða.

Harvard

Spurningar nemenda og kennara námskeiðsins vörpuðu margar hverjar ljósi á sérstöðu orkumála á Íslandi. Þeirri spurningu var til að mynda varpað fram hvort almenn samstaða væri um það meðal almennings á Íslandi að styðja viðleitni alþjóðasamfélagsins í loftslagsmálum með því að knýja orkufrekan iðnað með endurnýjanlegri orku hér á landi.

Hvert er svarið við þeirri spurningu? Staðreyndin er auðvitað að hér á landi sjá margir stóriðju sem vandamál gagnvart loftslagsmálum fremur en hluta af lausninni. Er þá horft þröngt á losun hverrar verksmiðju en ekki hreinleika orkunnar sem knýr þær og hve skaðlegt það væri umhverfinu að þurfa að framleiða samsvarandi orku annars staðar með kolum eða gasi. Það var dálítið merkilegt að heyra hve þessum fyrirspyrjanda í Harvard þótti sjálfsagt að horfa á stóra samhengið.

Rammaáætlun var nemendum einnig nokkuð hugleikin; hvort hún hefði reynst vel og hvort sátt væri um hana. Rammaáætlun felur í sér metnaðarfulla nálgun sem stangast á við klisjuna um skammtímahugsun Íslendinga. Enda á sú klisja fremur illa við þegar kemur að skipulagi og meðferð auðlinda. Um það vitnar barátta okkar í landhelgismálum, innleiðing fiskveiðistjórnunarkerfis á heimsmælikvarða og farsæl ráðstöfun orkuauðlinda, bæði jarðhita og fallvatna. Ný orkustefna fyrir Ísland, sem vinna er að hefjast við í þverpólitísku samstarfi, mun skerpa enn frekar á því að við sýnum áfram skynsemi í skipulagi og ráðstöfun þessara auðlinda.

Brussel

Norðmenn samþykktu á dögunum þriðja orkupakka Evrópusambandsins, sem sameiginlega EES-nefndin ákvað fyrir nokkru að taka upp í EES-samninginn. Norðmenn eru ekki þekktir fyrir skussahátt í meðferð á náttúruauðlindum, en því hefur þó verið haldið fram í opinberri umræðu hér á landi að þriðji orkupakkinn feli í sér að einni af helstu auðlindum Íslands verði afsalað til Brussel og ESB fái yfirráð yfir orku fallvatnanna. Það eru stór orð.

EES-samningurinn fól það í sér frá fyrsta degi við gildistöku samningsins í ársbyrjun 1994 að Landsvirkjun og öðrum opinberum orkufyrirtækjum varð óheimilt að selja stóriðju raforku undir markaðskjörum, enda brýtur það í bága við reglur EES um ríkisaðstoð. Eftirlitsstofnun EFTA hefur því undanfarinn aldarfjórðung farið yfir alla slíka orkusamninga og lagt mat á réttmæti þeirra. Þýðir þetta að Íslendingar hafi undanfarin tæp 25 ár ekki haft full yfirráð yfir orku fallvatnanna? – Mögulega mætti halda því fram.

Ísland innleiddi síðan fyrsta orkupakka ESB fyrir fimmtán árum (2003) og annan nokkru síðar. Þetta fól í sér ýmsar breytingar á raforkumálum, m.a. þær að samkeppni var innleidd í framleiðslu og sölu á rafmagni. Afleiðingin varð sú, skv. greiningu sem gerð var fyrir iðnaðarráðuneytið á sínum tíma, að samkeppnishluti raforkuverðs snarlækkaði.

EES-samningurinn lýtur ekki að eignarhaldi auðlinda og ekkert í samningnum bannar okkur að kveða á um opinbert eignarhald á orkuauðlindum. Það gerðum við með lagabreytingum árið 2008.

Einn helsti sérfræðingur landsins í málaflokknum komst að þeirri niðurstöðu í minnisblaði til atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytisins, sem nýlega var birt á vef ráðuneytisins, að þriðji orkupakkinn hefði í för með sér „óverulegar breytingar“ hvað varðaði stjórnsýslu og leyfisveitingar orkumála á Íslandi.

Sumir andstæðingar málsins hafa helst áhyggjur af áhrifum þess að sæstrengur verði lagður hingað fyrir einskæran þrýsting frá ESB. Enginn sérfræðingur í Evrópurétti hefur léð máls á því, a.m.k. ekki enn sem komið er, að það sé fræðilegur möguleiki að strengur yrði lagður hingað gegn okkar vilja.

Í stjórnarsáttmálanum segir að framkvæmd EES-samningins sé eitt mikilvægasta hagsmunamál Íslands og Alþingi þurfi að vera virkara á því sviði. Í aldarfjórðung hefur samningurinn kallað á marvígslegar og viðamiklar lagabreytingar hér á landi; evrópskt regluverk um persónuvernd og fjármálamarkaði eru tvö nýleg dæmi. Það hefur aldrei gerst að EFTA-ríki hafni ákvörðun sameiginlegu EES-nefndarinnar um innleiðingu gerða. Mögulega kemur einhvern tímann að því en öll rök hníga að því að það sé slagur sem þurfi að velja vel.