Kæru gestir, gleðilega þjóðhátíð!

Það er mér sannur heiður að fá að deila með ykkur fáeinum hugleiðingum á
þessum gleðidegi, afmælisdegi lýðveldisins, á sjálfum fæðingarstað Jóns
Sigurðssonar.

Staðurinn er undurfagur. Ég kom hingað síðast fyrir tæpu ári síðan með
fyrsta þingmanni kjördæmisins, vini mínum Haraldi Benediktssyni, þegar
við vorum á ferðinni um kjördæmið okkar. Þá var ég kasólétt af dóttur minni
sem er átta mánaða í dag 17. júní og er hérna með mér ásamt bróður
sínum og pabba.

Mínar rætur liggja allar hingað á Vestfirði. Móðurafi minn Ásgeir Hannesson
var frá Ármúla í Ísafjarðardjúpi og amma Þórdís Katarínusardóttir frá
Arnadal í Skutulsfirði. Föðurafi minn Guðmundur Helgi Ingólfsson var frá
Hnífsdal og amma Jóna Valgerður Kristjánsdóttir frá Ísafirði, og faðir minn
Gylfi Reynir uppalinn í Hnífsdal. Ég er því Vestfirðingur að upplagi og
ákaflega stolt af því, ekki síður en af æskuslóðunum á Akranesi og því að
vera Skagamaður.

Eins og mörg ykkar vita kannski byggðist þessi staður hér í upphafi vegna
þess að Grelöðu eiginkonu Áns landnámsmanns fannst einhver óþefur í
lofti á fyrri staðnum sem þau höfðu valið sér, þar sem þau bjuggu nú engu
að síður um nokkra hríð. Það verður helst ráðið af sögunni að hún hafi ekki
linnt látum fyrr en fundinn væri nýr staður. Þess er ekki getið hvort það hafi
verið auðsótt mál af hálfu bóndans! En við getum rétt ímyndað okkur að
það hafi orðið uppi fótur og fit þegar húsfreyjan krafðist þess að hætt yrði
við fyrra landnámið og byrjað upp á nýtt á nýjum stað, hér á Eyri sem þá
hét, þar sem henni þótti hunangsilmur úr grasi.

Ekki munu vera mörg skrásett dæmi um slíkt harðfylgi af hálfu
landnámskvenna. Mér er því ljúft og skylt að halda hér til haga þessu
ágæta dæmi um að konur á Íslandi hafa átt það til alveg frá upphafi, að sitja
við sinn keip, og lifa samkvæmt kjörorði Jóns Sigurðssonar: „Eigi skal
víkja.“

Þegar við hugleiðum þennan hátíðlega dag, og þennan sögufræga stað,
kemur spurning upp í hugann sem kann að virðast einkennileg: Hverrar
þjóðar var þetta fólk, landnámsfólkið sem settist hér að í upphafi?

Var það Íslendingar?
Hvað er það sem gerir okkur að þjóð?
Hvað er þetta fyrirbæri, Íslendingur?

Tómas Jónsson, söguhetja Guðbergs Bergssonar, segir í upphafi
bókarinnar sem við hann er kennd: „Ég er afkomandi hraustra bláeygra
víkinga. Ég á ætt að telja til hirðskálda og sigursælla konunga. Ég er
Íslendingur.“

Tengsl við hetjur Íslendingasagna hafa löngum verið okkur eyjarskeggjum
hugleikin. Og vafalaust hafa þau í gegnum tíðina verið nánast
inngönguskilyrði í þjóðarklúbbinn í hugum æði margra. Íslenskur uppruni er
vissulega ennþá skjótvirkasti aðgöngumiðinn að þessum hópi fólks sem við
köllum Íslendinga, en fáir ef nokkrir eru þó þeirrar skoðunar að tiltekin
genasamsetning skipti höfuðmáli. Leifarnar af þeirri afstöðu eru sem betur
fer að verða sífellt ógreinilegri í sandinum með sérhverju nýju öldufalli
tímans.

Annað, sem oft er talið einkenna þjóðir, er sameiginlegur arfur. Í því
sambandi má spyrja: Hvaða sameiginlega arf áttu fyrstu Íslendingarnir, sem
skildi þá frá fyrrverandi löndum sínum í gamla heimalandinu, nema þá
einföldu staðreynd að þeir höfðu flust hingað? Það var ekki sameiginlegur
arfur, heldur sameiginlegur veruleiki.

Fyrsti lögsögumaðurinn á Alþingi, Úlfljótur, var sjálfur landnámsmaður, en
með stofnun Alþingis hefst þjóðveldisöld og því óhætt að segja að þjóðin
hafi verið orðin til, þótt hún væri að miklu leyti skipuð fyrstu kynslóðar
innflytjendum sem áttu sér lítinn sem engan sameiginlegan arf eða sögu
sem íslensk þjóð.

Af þessu leiðir, að þótt tilfinning fyrir sameiginlegum arfi styrki með okkur
samkennd sem þjóð geta „menningarsöguleg gen“ samt ekki talist
ófrávíkjanleg skilyrði, ekki frekar en hin líffræðilegu gen. Þess vegna getum
við hiklaust samþykkt fólk sem nýja Íslendinga þrátt fyrir að það eigi enga
beina aðild að okkar sögulega arfi, þó að auðvitað sé rétt að það kunni skil
á honum og beri virðingu fyrir honum.

Eins og við sjáum er hægara sagt en gert að skilgreina þjóð.
Er hugsanlegt, að þegar öllu er á botninn hvolft skipti vilijnn mestu? Það er
að segja:

Viljinn til að deila örlögum með íslenskri þjóð.
Viljinn til að telja sjálfan sig hluta af íslenskri þjóð.
Viljinn til að sýna óbilandi hollustu við hagsmuni íslenskrar þjóðar, eins og
hver og einn metur þá í einlægni og góðri trú.

Þarna erum við líklega að nálgast kjarna málsins. En þó er augljós galli á
niðurstöðunni, því samkvæmt henni er þjóðernið undir hverjum og einum
komið, og hver einstaklingur þeirrar þjóðar sem hann sjálfur kýs. Það getur
tæpast gengið upp.

– Ekki nema við hugsum út fyrir rammann og veltum fyrir okkur þeim
möguleika, að til séu tvær víddir þjóðernis: önnur lögformleg, hin huglæg.
Kannski er einmitt mjög gagnlegt að líta þannig á málið. Það leysir úr
ýmsum mótsögnum sem við rekumst á þegar við reynum að skilgreina
þjóðernið.

Hugmyndin um tvíþætt þjóðerni, annað lögformlegt og hitt huglægt, skerpir
líka enn frekar á þeirri staðreynd, hvílík forréttindi það eru að geta haldið á
íslensku vegabréfi þjóðerni okkar til sönnunar.

Við getum ekki veitt þau forréttindi öllum sem þess óska – það er hinn
pólitíski, efnahagslegi og samfélagslegi veruleiki. En margt mælir eindregið með því að við gerum okkar allra besta; bæði okkar eigin ávinningur – efnahagslegur og menningarlegur – sem og hin dýrmætu gildi okkar um náungakærleika og samhjálp.

Við sjáum það um þessar mundir að tortryggni gagnvart alþjóðlegu
samstarfi og verslunarfrelsi – tortryggni sem á köflum jaðrar við
einangrunarstefnu – virðist eiga aukinn hljómgrunn bæði vestan hafs og
austan.

Þó að rétt sé að fara varlega í að reyna að geta sér til um það, hvaða
afstöðu Jón Sigurðsson hefði haft til ýmissa álitamála í nútímanum, er
óhætt að segja að hann gaf lítinn afslátt af verslunarfrelsinu.
Einokunarverslunin er svo fjarlæg okkur nútímafólki að það er beinlínis erfitt
að gera sér hana í hugarlund. Árið 1679 var Páll Torfason, sýslumaður í
Ísafjarðarsýslu, dæmdur á Alþingi til að missa ekki aðeins embætti sitt
heldur einnig aleiguna, hvorki meira né minna, fyrir þá sök að hafa keypt
fáein færi af enskum fiskimönnum í skiptum fyrir nokkra sokka og vettlinga,
til þess að fiskibátar hans stæðu ekki óhreyfðir um mesta
bjargræðistímann. Þótt mál hefðu eitthvað hreyfst til betri vegar á tímum

Jóns Sigurðssonar var þó enn ærin barátta fyrir höndum áður en honum
tókst að hrinda einokunarversluninni.

Jón nam fræði Adams Smiths um ósýnilegu höndina og líka hina
bráðsnjöllu röksemdafærslu Davíðs Rícardós fyrir því, að það sé öllum til
hagsbóta að alþjóðaviðskipti séu frjáls og óheft, vegna hlutfallslegra
yfirburða þjóða til að framleiða sína vöruna hver með sem hagkvæmustum
hætti. Þessa tímamótakenningu Rícardós kynnti hann raunar fyrir
Íslendingum aðeins 28 ára gamall, og mun það vera í fyrsta sinn sem henni
voru gerð skil á prenti á íslensku. Hann skildi því vel – líklega betur en
margir gera enn þann dag í dag – ávinningin sem allir aðilar hafa af því að
verslun á milli landa sé sem frjálsust. Sú meginregla gildir enn og ætti að
vera okkur leiðarljós.

Það ber framsýni Jóns Sigurðssonar gott vitni, að helstu baráttumálin hans
þrjú – verslunarfrelsi, sjálfstæði og menntun – hafa öll staðist tímans tönn
og eru í fullu gildi.

Fullt sjálfstæði vannst að lokum, en ekki er þar með sagt að það sé horfið
af listanum yfir mikilvægustu viðfangsefni okkar. Bæði er það, að
sjálfstæðið kann að öðlast nýtt samhengi með breytingum í ytra umhverfi
okkar, og eins hitt, að við skyldum aldrei ganga að því sem gefnum hlut,
heldur ávallt halda vöku okkar.

Hvað verslunarfrelsið varðar hurfu Íslendingar því miður sjálfir frá þeirri
frjálslyndu stefnu sem Jón Sigurðsson hafði boðað og tóku í staðinn upp
alls kyns höft og tálmanir sem enn eimir eftir af. Við þurfum því enn að sýna
fyllstu árvekni og freista þess að gera betur. Stutt er síðan risaskref var
tekið í þessum efnum þegar almenn vörugjöld voru felld niður í ársbyrjun
2015, öllum almenningi til heilla.

Þriðja helsta baráttumál Jóns var menntun. Sagnaþjóðin á auðvitað djúpar
rætur í menntun og hún er samofin sjálfsmynd okkar. Einar Már
Guðmundsson rithöfundur hefur það raunar á einum stað eftir ónefndum
spaugara, að uppruna Íslendinga megi skýra með þeim hætti, að þegar
fyrstu skattalögin voru birt í Noregi hafi allir flúið til Íslands sem kunnu að
lesa!

Menntun er eilífðarverkefni sem felur í sér sífelldar áskoranir í takt við
auknar kröfur hvers tíma. Við stöndum ágætlega að vígi, með öflugar
íslenskar menntastofnanir, samhliða langri hefð okkar fyrir því að sækja
framhaldsmenntun erlendis, en ótvíræður styrkur felst í því að taka þannig
við nýjustu straumum úr ólíkum áttum inn í okkar litla samfélag.
Ein mesta áskorun okkar í menntamálum er hve lágt hlutfall nemenda
leggur stund á iðngreinar og tæknigreinar. Því hefur verið haldið fram í mín
eyru að á liðnu ári hafi færri lært til múrara á Íslandi en voru í framboði til
forseta! – Gamanlaust þurfum við virkilega að taka okkur á hvað þetta
varðar og hefja menntun á þessum sviðum til þeirrar virðingar sem hún á
skilið.

Þegar horft er til þess jarðvegs sem Jón Sigurðsson sprettur úr á Íslandi er
sláandi hvílíkur reginmunur er á sjálfstrausti þjóðarinnar þá og nú. Við
upphaf nítjándu aldar var almenn deyfð yfir landsmönnum og svartsýni á
möguleika og framtíð landsins, hvað þá að við gætum staðið á eigin fótum
eða átt roð í aðrar þjóðir í alþjóðlegri samkeppni. Landsmenn höfðu, með
orðum Jóns sjálfs: “misst traustið á sjálfum sér […] og viljann til að hjálpa
sér sjálfir; þeir hafa misst hinn alþjóðlega anda til allra framkvæmda, og
orðið kotungar […]” – eins og segir í formála hans að Lítilli varningsbók.
Í dag er þessu þveröfugt farið. Við erum full sjálfstrausts og atorku. Virkni
meðal frumkvöðla í atvinnulífi er mikil hér samanborið við önnur lönd og
margir stefna ótrauðir á erlenda markaði þrátt fyrir harða alþjóðlega
samkeppni. Við erum áræðin á nánast öllum sviðum og teljum okkur eiga
fullt erindi á alþjóðavettvangi á hverju því sviði sem við kærum okkur um að
stíga inn á, hvort sem það eru listir, íþróttir, vísindi, viðskipti eða önnur svið.
Ég þykist vita að þið skynjið að hér sé í aðsigi gamalkunnur samanburður
við aðrar þjóðir og jafnvel vangaveltur um yfirburða-hæfileika okkar.

Í því sambandi er viðeigandi að vitna í upphafsorð fyrsta árgangs Nýrr
félagsrita þar sem Jón Sigurðsson víkur að einkenni á þjóðarsálinni sem er
ennþá áberandi, nefnilega, að Íslendingum hætti til þess, líkt og flestum
eyjabúum, að gera annað hvort of mikið eða of lítið úr sjálfum sér. Með
hans orðum: að þykjast annaðhvort vera “sælastir manna eða vesælastir,
og á hinn bóginn meta allt hið útlenda annaðhvort of mikils eða of lítils”.

Kannast einhver við lýsinguna? – Hún er enn jafn sönn, því þegar við berum
okkur saman við aðrar þjóðir er það allt of oft ýmist í ökkla eða eyra. Við
erum annað hvort best í heimi eða með allt niðrum okkur. – Mikið væri nú
gott ef við gætum farið að ráði Jóns og reynt að temja okkur meira jafnvægi
í mati á eigin stöðu.

Góður árangur okkar á mörgum sviðum er vissulega athyglisverður en
hann byggist ekki á yfirnáttúrulegum hæfileikum. Hann byggist á því að
okkur hefur auðnast að búa til samfélag þar sem langflestir hafa
raunverulegt tækifæri til að þroska hæfileika sína og láta þá njóta sín til
fulls. Tækifæri hins venjulega Íslendings eru ekki eins og lottómiði, þar sem
vinningslíkurnar eru einn á móti milljón, heldur raunveruleg tækifæri.
Íslenski draumurinn er ekki einn á móti milljón heldur innan seilingar fyri
langflesta. Fá lönd geta gert sterkara tilkall til þess að geta með réttu kallast
“land tækifæranna” og það er eitt af okkar dýrmætustu sérkennum sem við
verðum að standa vörð um.

Þess vegna er það, að þegar Íslandi tekst að standa jafnfætis eða jafnvel
framar margfalt fjölmennari þjóðum á einhverjum sviðum, þá kemur ekki
upp í hugann einhvers konar hugmynd um yfirnáttúrulega hæfileika okkar
sjálfra, heldur stolt yfir samfélagi þar sem allir skipta máli og svo til allir eiga
raunhæfa möguleika á að þroska hæfileika sína til fulls. Á sama tíma vakna
spurningar um þá hæfileika sem kunna að fara til spillis meðal fjölmennari
þjóða, sem hugsanlega ná ekki að hlúa eins vel að tækifærum hvers og
eins.

Fámennið hefur áreiðanlega hjálpað okkur Íslendingum í tvennum skilningi
við að nýta sem best hæfileika hvers og eins; annars vegar með því að
gera það nauðsynlegt, og hins vegar með því að gera það mögulegt. Því
telja má líklegt að það sé bæði mikilvægara og auðveldara fyrir lítil
samfélög en stór að leyfa hverjum og einum að blómstra.

Á bókhaldsmáli getum við sagt að á Íslandi höfum við „lágt afskriftarhlutfall í
mannauði“. Varla er hægt að ímynda sér nokkurn auð sem verra er að
afskrifa en mannauðinn. Því segi ég aftur, að þetta er eitt af okkar
dýrmætustu sérkennum, sem við verðum að varðveita.

Í beinu framhaldi af tækifærum einstaklinganna vakna spurningar um
tækifæri landshlutanna. Eru þau nýtt til fulls? Vöxtur ferðaþjónustunnar
hefur verið landsbyggðinni mikil lyftistöng, skapað umtalsverða atvinnu o
líka grundvöll undir fjölbreytta þjónustu sem bætir byggðirnar og líf þeirra
sem þar búa. En betur má ef duga skal og við þurfum meðal annars að
tryggja að innviðir séu fyrir hendi til að fullnýta tækifærin.

Á þessum degi er mér ofarlega í huga nauðsyn þess að slá skjaldborg um
tungumálið okkar. Íslenskan hefur löngum átt í varnarbaráttu en kannski
aldrei sem nú, þegar börnin okkar setjast ekki aðeins við sjónvarpið á
slaginu sex til að horfa á fáeinar mínútur af Tomma og Jenna eða Villa
spætu, eins og árið sem ég fæddist, heldur hafa allt að því ótakmarkaðan
aðgang að erlendu myndefni allan sólarhringinn, hvar og hvenær sem er.
Tæknibyltingin felur í sér mikla áskorun fyrir íslenskuna. Við reiðum okkur
æ meira á tæknina í daglegu lífi og hún berst okkur nánast öll á ensku.

Enginn kemur hér íslenskunni til aðstoðar nema við sjálf. Aðlögun
tækninnar að íslenskunni er því risavaxið verkefni, bæði að umfangi og
mikilvægi; verkefni sem við verðum að taka föstum tökum.

Við foreldrar verðum að rísa undir ábyrgð og leyfa ekki erlendum áhrifum
að yfirgnæfa svo íslenskuna í umhverfi barna okkar að þau nái ekki að
tileinka sér hana óbrenglaða. Við þurfum líka sjálf, hvert og eitt okkar, að
kappkosta að tala gott mál og forðast slettur, sem ég viðurkenni að mér
tekst því miður ekki alltaf. Ef við vöndum okkur ekki vitum við ekki fyrr til en
við höfum glutrað niður tungumálinu, þessum þjóðarfjársjóði.

Árið 1876, þremur árum fyrir andlát Jóns Sigurðssonar, kom í fyrsta sinn út
ljóðabók á íslensku eftir konu. Þetta var bókin Stúlka eftir Júlíönu
Jónsdóttur, sem fædd var og uppalin í Hálsasveit í Borgarfirði.
Bókin hefst með þessum ljóðlínum:

Lítil mær heilsar
löndum sínum
ung og ófróð
en ekki feimin.

„Litla mærin“ mun hafa verið sjálf ljóðabókin, sem bankaði með þessum
orðum kurteislega á dyr karlaveldis bókmenntaheimsins. Hún bankaði … en
það kom enginn til dyra, því hvergi mun hafa verið minnst á útgáfu
bókarinnar í blöðum og enginn ritdómur birtist um hana. Skömmu síðar
sagði skáldið Júlíana skilið við Ísland og sigldi til Vesturheims.

Jafnrétti kynjanna var ekki eitt af baráttumálum Jóns Sigurðssonar en mér
finnst við hæfi að nefna það hér sem eitt af mikilvægustu verkefnunum sem
við eigum ólokið.

Okkur finnst margt hafa áunnist, og það er alveg rétt. Okkur finnst við
standa framarlega á heimsvísu, og það er staðreynd. En við eigum ennþá
talsvert í land. Hlutgerving kvenna er áberandi í dægurmenningunni sem
börnin okkar alast upp við. Konur eru aðeins þriðjungur viðmælenda í
fréttum og þáttum Ríkisútvarpsins og 365 miðla. Konur eru í minnihluta
meðal frumkvöðla og forsvarsmanna sprotafyrirtækja. Yfirgnæfandi
meirihluti æðstu stjórnenda fjármálafyrirtækja, fjárfestingarsjóða og
lífeyrissjóða eru karlar, sem þýðir að karlar stýra fjármagninu á Íslandi og
fara því með þau gífurlegu völd sem því fylgja. Úrelt viðhorf til kynjanna eru
víða og ganga í báðar áttir. Sem dæmi má nefna baráttu feðra þegar kemur
að umgengni við börn sín.

Allt þetta stendur ennþá í vegi fyrir því að Ísland geti staðið fyllilega undir
nafni sem land tækifæranna. Og rétt eins og landnámskonan forðum hér á
þessum stað, eigum við ekki að sætta okkur við ágallana á umhverfi okkar
heldur bæta úr þeim.

Góðir hátíðargestir,
Með því að standa áfram vörð um baráttumál afmælisbarnsins um
sjálfstæði, verslunarfrelsi og menntun, og með því að leggja áfram rækt við
hæfileika hvers og eins einstaklings, getum við leyst úr læðingi ótrúleg
tækifæri til framtíðar.

Um leið og ég þakka fyrir þann heiður að fá að ávarpa ykkur hér í dag – og
þakka jafnframt öllum þeim sem komið hafa að uppbyggingu og rekstri hér
á Hrafnseyri fyrir sitt frábæra starf – leyfi ég mér að láta í ljós þá von að
þjóðin okkar haldi áfram á réttri leið, njóti landsins gæða á sjálfbæran hátt,
rækti mannauðinn, hlúi að frelsi og framtaki, efli umburðarlyndi og
samstöðu – og veiti öllum tækifæri.