Við yfirborðslega athugun virðist sem úrlausnarefni stjórnmálanna séu svipuð hvar sem er í heiminum. Alls staðar er talað um hagvöxt, verbólgu, vexti og atvinnuleysi. Stjórnvöld setja markmið til þess að passa upp á samkeppnishæfni og laða til sín fjárfestingu. Þau segjast vilja efla menntakerfin, huga að lífsskilyrðum barna og aldraðra, halda glæpum í skefjum, gæta að öryggi borgaranna og tryggja varnir gagnvart hugsanlegum aðsteðjandi ógnum.
Þetta á allt við hvort sem stjórnarfarið byggist á lýðræði, einræði eða flokksræði; og hvort sem stjórnvöld eru frjálslynd eða afturhaldssöm. Þegar við berum saman samfélög eru það líka þessir mælikvarðar sem við erum gjörn á að nota til þess að meta árangurinn. Þetta er mjög skiljanlegt því enginn vafi er á því að geta stjórnvalda til að skapa skilyrði til verðmætasköpuar hefur afgerandi áhrif á það hvort borgarnir njóti veraldlegra lífsgæði; og án fullnægjandi veraldlegra lífsgæða er oftast tómt mál að tala um hvers kyns önnur lífsgæði.
Þessar áherslur í umræðu um samfélagsmál leiða svo til þess að þegar við veltum fyrir okkur hvers konar stjórnarfar er álitið best og eftirsóknarverðast er nærtækast að skoða efnahagslegu mælikvarðana. Og fyrir okkur sem erum hægra megin í stjórnmálum er einkunnaspjaldið sannfærandi; samfélög markaðsfrelsis eru miklu auðugri en þau sem lúta ægivaldi miðstýringar, þar af leiðandi sé markaðsfrelsið betra. Á þessu hafa jafnvel hörðustu kommúnistar áttað sig á eins og frægt dæmi er um í Kína þar sem Deng Xiaoping komst að þeirri niðurstöðu að það væri sama hvernig kötturinn er á litinn svo fremi sem hann veiði mýs, þegar hann rökstuddi að beita þyrfti markaðsöflunum í auknum mæli til þess að auka verðmætasköpun í landinu.
Er þá ekki eðlilegt að álykta sem svo að helsta verkefni stjórnvalda í hverju samfélagi sé að skapa sem allra best umhverfi til verðmætasköpunar? Kannski ekki.
Það geta nefnilega reynst freistandi villigötur að rugla saman mælikvörðum og markmiðum. Tökum dæmi. Hraðskreiðari bílar eru að jafnaði eftirsóknarverðari en þeir sem fara hægar. En hraðinn er til lítils einn og sér. Það er til að mynda fljótlegra og betra (svo ekki sé talað um öruggara) að keyra hefðbundna leið milli Kópavogs og Hveragerðis á nítíu kílómetra hraða heldur en að fara norðurleiðina á tvö hundruð og fimmtíu. Mælikvarðinn er nefnilega ekki markmiðið.
Gæti þá verið að hlutverk stjórnmálanna sé annað og djúpstæðara en okkur er tamt að tala um? Hannes Hafstein orti fyrir rúmri öld að enginn verði „frjáls þó fari feiknahring í tjóðurbandi“ og að „frelsið veitist ei með tómum lögum“ heldur sé það „andans eigin dóttir“. Þetta er einmitt sami sannleikur og bandaríski sagnfræðingurinn Timothy Snyder fjallaði um í erindi sínu á ráðstefnu World Economic Forum í Davos í síðustu viku (og nei, ég hef ekki gerst svo fræg að mæta þangað en gat fylgst með á netinu).
Snyder sagði þar að á flestum slíkum ráðstefnum áhrifa- og valdafólks snérist nánast öll dagskráin um útfærsluatriði; hagkvæmni, tækni og aðferðir. Mikilvægasta spurningin af þeim öllum að hans mati (og mínu, og líklega Hannesar Hafstein líka) er hins vegar sjaldan til umræðu, en það er hver sé hinn raunverulegi kjarnatilgangur alls þess sem stjórnvöld fást við? Hvers vegna en ekki hvernig. Og svarið við því er stutt en ákaflega flókið. Mikilvægasti og æðsti tilgangur stjórnmálanna er að gera fólki mögulegt að vera frjálst. Eða með tungutaki sem ætti að höfða til flokkssystkina minna; að fólk geti verið raunverulega sjálfstætt. Og raunverulegt frelsi er alltaf persónulegt og aldrei fyrirhafnarlaust. Því fylgir ætíð ábyrgð og skyldur, en það er laust við utanaðkomandi niðurbælingu hvort sem það er í formi drungalegrar kúgunar vondra stjórnvalda, yfirgnæfandi áhrifa ókjörinna valdhafa sem móta umhverfið okkar eftir fjárhagslegum hagsmunum eða persónulegrar fangelsunar í formi skulda, fíknar óhamingju eða einangrunar.
Þess vegna getur verið yfirborðskennt að tala um frelsi frá þessu og hinu; raunverulegt frelsi er ætíð frelsið til þessa og hins; frelsi til að hugsa, tjá sig, fara þangað sem maður vill, elska þann sem maður kýs, gera það sem hugur manns stendur til, vera óútreiknanlegur og laus við samfélagslegar kröfur um hlýðni og undirgefni. Slíkt frelsi getur aðeins einstaklingurinn sjálfur fundið fyrir sjálfan sig ef hann hefur hugrekki til.
Rétt eins og stjórnvöld gera best með því að skapa jarðveg fyrir sköpun veraldlegra verðmæta og treysta svo markaðnum fyrir sínu verkefni þá geta stjórnvöld aldrei gert fólk frjálst, einungis skapað fólki jarðveg til að geta öðlast frelsi og halda í skefjum þeim öflum sem vilja takmarka það, hvort sem það er í formi utanaðkomandi ógnar, freklegra stjórnvalda eða ægivalds ofstækis eða hagsmunafla.
Og þegar öllu er á botninn hvolft þá er það hin raunverulega og helgasta skylda allra þeirra stjórnmálamanna sem raunverulega trúa á frelsi einstaklingsins.